Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistan döwletimiz taryhy ýadygärliklere juda baýdyr. Berkarar döwletiň täze eýýamynyň Galkynyşy döwründe halkymyzyň taryhy-medeni gymmatlyklaryny düýpli öwrenmek we olary gorap saklamak boýunça uly işler alnyp barylýar.
Beýik Ýüpek ýolunyň ugrunda ýerleşýän, «Horezm» diýlip atlandyrylan türkmen döwletiniň paýtagty Köneürgenç Merkezi Aziýada iň gadymy şäherleriň biridir. Bu şähere irki döwürlerde Gürgenç diýlipdir.
Köneürgenç ösen senetkärçiligi bilen meşhur bolup, Ýüpek ýolunyň ugrunda ýerleşmegi uly ähmiýete eýe bolupdyr. Bu şähere dünýäniň çar künjeginden söwda kerwenleri gelipdir. Gürgençli söwdagärler dünýäniň dürli ýurtlary bilen söwda aragatnaşygyny ýola goýupdyrlar. Gürgenç şäheriniň täjirleri Hazar deňzi we Wolga derýasy arkaly rus knýazlyklary bilen hem söwda gatnaşygyny edipdirler. Bu söwda gatnaşyklary Horezm ülkesiniň ykdysady taýdan ösüşine täsirini ýetiripdir.
Gürgençde söwda, senetçilik bilen bir hatarda, ylym hem pajarlap ösüpdir. Gahryman Arkadagymyz bu barada «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda şeýle beýan edýär: «Gürgenç hem Merw ýaly baý kitaphanalary bilen şöhratlanypdyr, öz wagtynda bu ýerde dünýä ylmynyň taryhynda öçmejek yz galdyran, bütin Gündogara belli bolan Mamunyň akademiýasy hereket edipdir. XI asyryň başlarynda ol ýerde al-Biruny we Ibn Sina (Awisenna) ýaly alymlar işläpdirler. Bu şäherde ady latynlaşdyrylan görnüşinde «logorifm-matematika» adalgasynda ebedileşdirilen, algebra ylmyny dörediji hökmünde belli bolan beýik matematik Muhammet al-Horezmi hem doglupdyr».
Köneürgenç halkara ähmiýetli söwda merkezleriniň biri hökmünde ylmyň, bilimiň, medeniýetiň we sungatyň ösmeginde-de uly orny eýeläpdir. Bu barada Milli Liderimiz «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda: «Gündogaryň beýik akyldary al-Biruny, Muhammet al-Horezmi, Ibn Sina şu mekanda ylymda deňsiz-taýsyz eserlerini döredipdirler... Gadymyýetde ökde binagär ussalaryň, suratkeşleriň hem-de bezeg-haşamçylaryň şäheri hökmünde şöhratlanan bu şäheriň iň ýokary gymmatlygy irki döwürlerde olaryň bina eden arhitektura ymaratlarydyr. Olaryň döremegi arhitektura sungatynyň hem-de çeper döredijiligiň iňňän kämil ösüşlerinden habar berýär» diýip, jaýdar belleýär.
Köneürgençde ylmy we medeni taýdan gymmatly bolan örän köp taryhy ýadygärlikler bar. Olardan Törebeg hanymyň, Nejmeddin Kubranyň, Fahreddin Razynyň, Tekeşiň, Soltan Alynyň ýadygärliklerini görkezmek bolar.
Köneürgenç köp taryhy wakalaryň şaýady bolan uly şäherleriň biridir. Milli Liderimiziň belleýşi ýaly, bu şäherde Orta Aziýada iň beýik minara saklanyp galypdyr. Bu şäher taryhda «Müň derwezeli şäher» diýip ýatlanylýar. Bu şäherde uly-uly kerwensaraýlar bolupdyr. Muny şäheriň Daşgala diýen ýerinde kerwensaraýyň girelgesiniň saklanyp galmagy hem tassyklaýar. Kerwensaraýda ýolagçylar üçin dynç alar ýaly otaglar, harytlary saklamak üçin ammarlar, mallar üçin ýataklar hem bolupdyr.
Beýik Ýüpek ýolunyň ugry bilen gatnaýan kerwenleriň arasynda diňe bir söwdagärler bolman, olaryň içinde alymlar, syýahatçylar hem bolupdyr. Kerwen ýollarynyň we kerwensaraýlaryň bolmagy ýurtlaryň arasynda söwda-ykdysady gatnaşyklaryň giňelmegine getiripdir. Gürgenç şäheriniň keramikasy berkligi we nepisligi bilen şöhratlanypdyr. Milli Liderimiz «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda: «Horezme mongol ýörişleriniň öň ýanynda syýahata gelen görnükli geograf Ýakyt al Hamawy özüniň ýatlamalarynda: «Horezm ýaly gülläp ösýän ýeri dünýäniň hiç bir ýerinde görmedim» diýip ýazypdyr» diýip belläp geçýär.
Köneürgenje «Binagär ussalaryň şäheri» hem diýilýär. Bu ýöne ýere aýdylan söz däldir. Sebäbi Arkadagymyzyň «Türkmenistan — Beýik Ýüpek ýolunyň ýüregi» atly kitabynda bu barada ajaýyp jümleler bilen beýan edilýär. «Dogrudan hem, Köneürgenç binalarynyň beýikligi we üýtgeşik owadanlygy bilen şöhrat gazanypdyr, dabarasy kerwen ýollary bilen bütin dünýä ýaýran ussalaryň şäheri bolupdyr».
Köneürgenç şäheriniň taryhy-medeni ýadygärlikleri 2005-nji ýylda ÝUNESKO-nyň Bütindünýä medeni mirasynyň sanawyna girdi. 2008-nji ýylyň sentýabr aýynda Türkmenistanda «Nejmeddin Kubra we Gündogaryň ruhy-medeni dünýäsi», şeýle-de 2010-njy ýylyň dekabr aýynda Daşoguzda «Köneürgenç türkmen döwleti we Merkezi Aziýa XIII asyryň birinji ýarymynda» atly halkara maslahatlar geçirildi. Maslahatlaryň maksady dünýäniň taryh ylmynyň öňdebaryjy ýörelgelerini nazarda tutmak bilen, Köneürgenç türkmen döwletiniň taryhyny öwrenmekden, daşary ýurt alymlarynyň tejribesini umumylaşdyrmakdan hem-de şoňa degişli täze çeşmeleri aýan etmekden, täze taslamalary ýola goýmakdan hem-de arheologik ýadygärlikleri öwrenmekden we gorap saklamakdan, şeýle hem türkmen halkynyň gadymy, orta asyr, täze we häzirki zaman taryhyny, medeniýetini we halk döredijiligini öwrenmek boýunça geçirilýän işleri ýola goýmakdan ybaratdyr.
Milli ýörelgelerimiz dowam etdirilip, olaryň halk köpçüligine ýetirilmegi ýaşlarda maddy we ruhy gymmatlyklarymyza bolan söýgini has-da artdyrýar.